ΠΑΛΙΝΩΔΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ

Τον Καραγκιόζη σχεδόν όλοι τον χρησιμοποιήσαμε και τον χρησιμοποιούμε για βρισιά. Και σχεδόν όλοι θιγόμαστε, αν κάποιος μας αποκαλέσει έτσι. Είναι μία εύχρηστη βρισιά, χωρίς σεξιστικό περιεχόμενο, μα επαρκώς αρνητικά φορτισμένη για να αποκαλέσουμε κάποιον απατεώνα, υποκριτή, ψεύτικο, γελοίο.

Αν παραβλέψουμε τον «παρωχημένο» εξοπλισμό του θεάτρου σκιών, που δε φαίνεται να έχει χώρο στον υπερσύγχρονο πολιτισμό μας, θεωρούμε «παράκαιρη» και τη μορφή του Καραγκιόζη: ο κακόμοιρος ραγιάς, ο απατεωνίσκος Νεοελληναράκος, που με φτηνά κόλπα προσπαθεί να τη βολέψει, ο κοιλιόδουλος, ο συμφεροντολόγος. Συνειρμοί καθόλου βολικοί για ένα λαό που διψάει για ηρωικά σύμβολα, που θέλει (έχει ανάγκη) να νιώθει ένδοξος απόγονος ενδόξων προγόνων, που θεωρεί βλάσφημη όποια εικόνα δεν συμφωνεί με το ηρωικό του είδωλο.

Ακόμα και ο Ραφαηλίδης σε κάποιο βιβλίο του γελάει περιπαιχτικά με την ιδέα πως παραλίγο ο Καραγκιόζης να καθιερωθεί ως εθνικός ήρωας, και ευτυχώς κάτι τέτοιο δεν έγινε.

-------------------------

Σε προσωπικό επίπεδο, αυτήν την κρούστα, με την οποία η σύγχρονη κοινωνία μας «έντυσε» τον Καραγκιόζη, την έσπαγαν κατά καιρούς φευγαλέες αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας. Γιατί τον έβλεπα με μανία στην τηλεόραση; Ποιος ο λόγος που ένιωθα τόσο φιλική και ζεστή τη γαϊδουροφωνάρα του; Από πού κι ως πού η τεράστια χαρά όταν μου πήραν δώρο τις φιγούρες του; Για ποιο λόγο άκουγα ξανά και ξανά την ίδια κασέτα από παράστασή του, και κάθε φορά έμοιαζαν οι ίδιες λέξεις να βγαίνουν με παρθενική φρεσκάδα;

Και τελικά: Γιατί αγάπησα τον Καραγκιόζη;


Δύσκολο να απαντήσεις σε ερωτήματα όπως «γιατί ακούμε μουσική;». Όμως η ριμάδα η λογική πεινάει, θέλει το ομιχλώδες βίωμα να το μετουσιώσει σε στέρεη γνώση, γυρεύει απαντήσεις μεστές, μα πολύ δύσκολα θα πει «μου αρκεί».



Πολλές από αυτές τις μεστές απαντήσεις, μα και πολλές άλλες σε ανυποψίαστα ερωτήματα, τις βρήκα στο βιβλίο του Γιάννη Κιουρτσάκη, «Καρναβάλι και Καραγκιόζης», εκδ. Κέδρος. Δυστυχώς, δύσκολα θα μπορούσα να τις μεταδώσω επαρκώς, στα περιορισμένα πλαίσια ενός ποστ. Ακόμα πιο δύσκολα θα έκανα μια βιβλιοκριτική, η οποία απαιτεί υπόβαθρο το οποίο (ως ένα βαθμό) στερούμαι.

Το ελάχιστο που μπορώ να κάνω, είναι να αντιγράψω την κριτική από το οπισθόφυλλο, καθώς και να δώσω δυο τρία επιλεγμένα αποσπάσματα, με την ελπίδα να ρίξω μερικές τσιμπιές στην «κρούστα» που λέγαμε. Από κει και πέρα, η συνέχεια είναι προσωπική υπόθεση του κάθε αναγνώστη.

Από το οπισθόφυλλο:
« Δυσμορφία, αθυροστομία, πείνα, ξυλοδαρμοί, «θάνατοι» και «νεκραναστάσεις», «τρέλα», καλαμπούρια «χωρίς νόημα»: τα στοιχεία αυτά δεν επανέρχονται κατά τύχη στη λαϊκή κωμωδία όλων των τόπων και όλων των εποχών∙ συγκροτούν ένα σύστημα, μια συμβολική γλώσσα, η οποία ριζώνει στη λαϊκή γιορτή – στον τύπο λαϊκής γιορτής που ονομάζουμε σήμερα «καρναβάλι» και όπου φωλιάζει το γενεσιουργό κύτταρο του παραδοσιακού γελωτοποιού.

Αυτήν τη γλώσσα εξερευνά εδώ ο Γιάννης Κιουρτσάκης. Ξεκινώντας από τη θεωρία του Ρώσου στοχαστή Μπαχτίν για το λαϊκό γέλιο στο Μεσαίωνα, επιχειρεί ένα μακρύ ταξίδι στον χρόνο και στο χώρο που μας αποκαλύπτει βαθμιαία, μέσ’ από την πολυμορφία των συγκεκριμένων εκδηλώσεων, τον θεμελιώδη κώδικα του «καρναβαλιού». Και στο φως αυτού του κώδικα κάθε «δρώμενο», κάθε καλαμπούρι, κάθε «ανοησία» του Καραγκιόζη αποκτά ένα ανυποψίαστο νόημα. Ένα νόημα που παραπέμπει πάντα στην τελετουργική ρίζα του γέλιου – στην αρχέγονη «φιλοσοφία» της γιορτής για το σώμα και τη φύση, τη ζωή και τον θάνατο, τη φθορά και την ανανέωση, τη σχετικότητα κάθε «σοβαρής» αλήθειας, και την κρυφή ενότητα των αντιθέτων. Ένα νόημα που δεν παύει ωστόσο να μεταμορφώνεται, καθώς ο κόσμος ο οποίος αναπλάθει κατ’ εικόνα του τον σκιερό γελωτοποιό καθρεφτίζεται κατ’ ανάγκην στη γλώσσα του και τη φορτίζει με τις δικές του εμπειρίες, τη δική του ιδεολογία. [...]».


Παρακάτω θα αντιγράψω κάποια ενδιαφέροντα αποσπάσματα, σε δύο θέματα:

Α) Για την καταγωγή του Καραγκιόζη:

«‘ Τίποτε δεν θα μπορούσε να δώσει τόσο καλά μια ιδέα της ελευθεριότητας της αρχαίας ελληνικής κωμωδίας όσο τα αδιάντροπα καραγκιοζιλίκια του θεάτρου σκιών της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης’, γράφει π.χ. το 1844, ο J.-J. Ampere. ‘Το άσεμνο παρουσιαστικό των σατύρων, που εμφανίζονταν στα γκροτέσκα δράματα στα οποία είχαν δώσει το όνομά τους, διατηρήθηκε πιστά από ένα πρόσωπο σκανδαλωδώς γελοίο, ονόματι Karagueuz, προσφιλές στον τουρκικό όχλο, μπροστά στον οποίο αποτολμά κάποια φαιδρά καμώματα που ανάλογά τους μπορούν να βρεθούν μόνο στον Αριστοφάνη και που επιτρέπουν να καταλάβουμε την καταγωγή την οποία ο Αριστοτέλης δίνει στην κωμωδία’» (σελ. 181).

«Υπάρχει μια πανάρχαια, πολυεθνική γλώσσα του λαϊκού γέλιου, η οποία [...] πηγάζει πριν απ’ όλα από τα ‘καρναβάλια’, από το βίωμα και τον κώδικα του καρναβαλιού. Και θέλω να υποστηρίξω ότι ο τελευταίος αποτελεί για τον Καραγκιόζη – για το γέλιο του Καραγκιόζη – ένα κώδικα γενετικό...» (σελ.184).

Β) Για το «αντι-ηρωικό» πνεύμα του Καραγκιόζη:

«Στο έργο ‘Αθανάσιος Διάκος’, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος απαγγέλει πριν από μία μάχη τούτο το στομφώδες και εξαμβλωτικό ποίημα:

‘[...] Εμπρός τραβάτε τα σπαθιά, παντού σκορπάτε φρίκη
μάς βοηθάει η Παναγιά, αντάμα με τη νίκη’.

Κι ο Καραγκιόζης συμπληρώνει αμέσως, με τον ίδιο τόνο:

Εμπρός, τραβάτε τα ψωμιά και φέρτε τα μπροστά μου
Να ιδείτε πόσο πολεμώ και αν μπορώ να φάω
Εμπρός, παιδιά, όλοι στη γίδα την ψητή μην στέκεται κανένας
Να φάμε όλοι με θυμό τας γίδας τας καημένας’.

Ο ‘εκχυδαϊσμός’ είναι εύγλωτος: στον υψιπετή, πολεμόχαρο ιδεαλισμό του θρυλικού και σοβαρού ήρωα – του οποίου ο λόγος σφραγίζεται τόσο έντονα εδώ από τη δασκαλίστικη παράδοση στις χειρότερες στιγμές της – αντιπαρατίθεται ο προσγειωμένος, αντιηρωικός «υλισμός» του Καραγκιόζη: η ‘καρναβαλική’ άποψη της ζωής που υπονομεύει δραστικά τον βερμπαλισμό του πολεμικού ύμνου και ξαναβαφτίζει τον θεατή στις πηγές του λαϊκού πνεύματος. (σελ.229) [...] Η πρώτη ερμηνεία που έρχεται στο νου είναι ότι ο Καραγκιόζης δεν κάνει εδώ τίποτε άλλο παρά να αυτογελοιοποιείται, υπογραμμίζοντας μόνος του την κοιλιοδουλία του, τον αντιηρωισμό του, τον εγωισμό του. Πιθανότατα. Αλλά η παρωδία του δεν γελοιογραφεί άραγε εξίσου τον πόλεμο και τις ηρωικές αξίες; (σελ. 232). [...] Οι φαιδρές ‘μάχες’ του Καραγκιόζη με τα φαγητά δεν συμβολίζουν τίποτε λιγότερο και τίποτε περισσότερο από τη νίκη της ζωής πάνω στο θάνατο, σε αντίθεση με την πραγματικότητα του θανάτου που δεσπόζει στον κανονικό πόλεμο» (σελ. 235).

----------------------------------

Το βιβλίο βέβαια ερμηνεύει και πολλά άλλα «παράξενα» του θεάτρου σκιών, όπως το παρουσιαστικό του Καραγκιόζη, τη συμβολική του σκηνικού (παράγκα-σεράι), τη σχέση του με τους Νεοέλληνες, και άλλα ενδιαφέροντα.

Διάλεξα τα δύο παραπάνω αποσπάσματα, επειδή το πρώτο φανερώνει όχι μόνο τη συγγένεια του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού με τον νεώτερο (σε επίπεδο λαϊκής παράδοσης), αλλά και τη συγγένεια όλων των λαών μεταξύ τους∙ και επειδή το δεύτερο καθαιρεί την «επίσημη» αντιμετώπιση της ιστορίας, όχι χάριν ενός ανούσιου σχετικισμού, αλλά χάριν μιας πιο «προσγειωμένης» και νηφάλιας αντιμετώπισής της, καθαιρώντας τις αυθεντίες. Και κυρίως αυτό: επειδή υμνεί τη ζωή και χλευάζει τον πόλεμο και το θάνατο.

Πριν κλείσω, να επισημάνω μια εύλογη απορία: «Καλά όλα αυτά, αλλά τι αποκομίζει ένα παιδί από τον Καραγκιόζη, όταν στερείται το αναγκαίο θεωρητικό υπόβαθρο που θα του επέτρεπε να τον ερμηνεύσει σωστά;»

Η απάντηση, νομίζω, είναι τούτη: Βλέποντας Καραγκιόζη, το παιδί δεν ερμηνεύει τίποτα. Αποκτά όμως πλήθος εικόνες αντιπροσωπευτικών χαρακτήρων, μαθαίνει να μην εμπιστεύεται αυθεντίες, έρχεται αντιμέτωπο, μέσα από το πρίσμα της κωμωδίας, με αληθινά προβλήματα που αφορούν τον κόσμο (αντίθεση πλούσιων – φτωχών, σχέση πόλης-χωριού, απάτες, απιστίες, κλπ.). Και το σπουδαιότερο, μαθαίνει να αγαπά τη ζωή και το χιούμορ.

Ίσως (απεύχομαι) με μία δόση υπερβολής, θα ισχυριζόμουν για τον Καραγκιόζη ό,τι ισχυρίζεται ο Λιαντίνης για τον Όμηρο: «Ο Όμηρος είναι ή για τα μικρά παιδιά ή για τους πολύ γέροντες. Θα τον ακούσεις να παραμυθολογεί και θα σε δέσουν τα λόγια του, όπως σε δένουν μαύρα μάτια ή γαλανά, όταν δεν ξέρεις σχεδόν τίποτα ή όταν τα ξέρεις σχεδόν όλα» (Γκέμμα, σελ. 35). Προς επίρρωσιν πάντως αυτού του ισχυρισμού, ο ίδιος ο συγγραφέας (Γ. Κιουρτσάκης) ομολογεί: «ο Καραγκιόζης έγινε για μένα μια ‘Ιθάκη’» (σελ.11).


Για σχετικές πληροφορίες στο διαδίκτυο:

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B3%CE%BA%CE%B9%CF%8C%CE%B6%CE%B7%CF%82

http://www.karagiozismuseum.gr/

http://oistros-reportaz1.blogspot.com/2006/08/blog-post_115646322051025271.html

http://www.karagiozis.gr/