Τα "όρια" του διαλόγου

Αφορμή για το συγκεκριμένο άρθρο στάθηκε η πρωταπριλιάτικη φάρσα που διοργάνωσαν από κοινού το jungle-report και οι διαχειριστές του φόρουμ της ΝΕ.Ο.Σ. Αν και θα άξιζε, δε θα ασχοληθώ με τα ποικίλα σχόλια που ακούστηκαν, κυρίως από «αριστερούς» που επιβράβευαν τη λογοκρισία και την προθυμία τους να πατήσουν επί πτωμάτων για μια ... δίκαιη κοινωνία. Ο καθένας μπορεί να διαβάσει τα σχόλια του εν λόγω ποστ, και να κάνει την (αυτο)κριτική του.

Θα σταθώ σε μερικά σχόλια μετά τα «αποκαλυπτήρια», τα οποία ανέδειξαν «ανίερη συμμαχία» «άσπονδων εχθρών», και τα οποία συγκλίνουν σε ένα σύνθημα: «Κανένα διάλογο με τους φασίστες».

Προτού συμφωνήσουμε ή διαφωνήσουμε με το παραπάνω σύνθημα, θα πρέπει πρώτ’ απ’ όλα να ξεκαθαρίσουμε τις έννοιες: τι σημαίνει «διάλογος» και τι σημαίνει «φασίστας».

Ας ξεκινήσουμε με τη δεύτερη έννοια. Η έννοια του φασισμού ως πολιτικό κίνημα σε δεδομένη ιστορική στιγμή είναι πολύπλοκη και χρήζει ιδιαίτερης ανάλυσης. Στο συγκεκριμένο σύνθημα ωστόσο χρησιμοποιείται με τη σημασία που έχει αποκτήσει στον καθημερινό μας λόγο: σημαίνει τον αντιδημοκράτη, το μισαλλόδοξο, το ρατσιστή (ακόμη κι αν ο ρατσισμός του περιορίζεται σε κοινωνικό χαρακτήρα), και σίγουρα αυτόν που απορρίπτει άκριτα αντίθετες από τις δικές του πεποιθήσεις, και είναι πρόθυμος να ασκήσει (αργά ή γρήγορα) βία για να επιβάλλει τις δικές του.

Εάν κρατήσουμε αυτές τις δύο τελευταίες σημασίες, το σύνθημα μετατρέπεται σε:
«Κανένα διάλογο με αυτόν που απορρίπτει άκριτα αντίθετες από τις δικές του πεποιθήσεις, και είναι πρόθυμος να ασκήσει (αργά ή γρήγορα) βία για να επιβάλλει τις δικές του».

Ένα αυτονόητο σύνθημα. Γιατί πώς θα κάνεις διάλογο με κάποιον που ουσιαστικά τον αρνείται; Το ζητούμενο όμως είναι: ποιος μπαίνει πίσω από την ταμπέλα «φασίστας»; Εδώ βρίσκεται ο κίνδυνος: Σε μία ομάδα (π.χ. τη ΝΕ.Ο.Σ.) που χαρακτηρίζεται «φασιστική», και στην οποία πολλά μέλη της κερδίζουν επάξια τον τίτλο «φασίστας», η μπάλα θα πάρει και ανθρώπους που δεν έχουν καμία σχέση με τις ιδιότητες του «φασίστα». Και αντίστροφα, σε μία ομάδα που χαρακτηρίζεται «προοδευτική», θα υπερεκτιμηθούν και άτομα που μοιάζουν περισσότερο με φασίστες ( που λένε π.χ. ναι στο φίμωμα των ιδεολογικών μας αντιπάλων). Προσοχή λοιπόν με τα συνθήματα και τις ταμπέλες.

.......................................................

Πάμε τώρα να δούμε τι σημαίνει διάλογος. Η έννοια «διάλογος» είναι ιδιαίτερα ελαστική: σημαίνει από την καθημερινή κουβεντούλα, μέχρι την ανταλλαγή αυστηρών επιχειρημάτων». Εδώ θα εννοώ την τελευταία αυτή σημασία, η οποία νομίζω ότι ταιριάζει στο παραπάνω σύνθημα.

Το «διάλογο» θα μπορούσαμε να τον παρομοιάσουμε με μια παρτίδα σκάκι. Διέπεται από συγκεκριμένους κανόνες, και προϋποθέτει δύο «αντίπαλα» στρατόπεδα. Δύο «αντίπαλα» στρατόπεδα σημαίνει συνήθως δύο ομιλητές με αντίθετες θέσεις, όπου προσπαθεί ο καθένας να πείσει τον αντίπαλο να εγκαταλείψει τη θέση του, και να προσαιτεριστεί την αντίθετη. Για παράδειγμα: Θέση Α: «Ο κομμουνισμός θα ευεργετήσει την ανθρωπότητα» - Θέση Β: «Ο κομμουνισμός θα βλάψει την ανθρωπότητα». Ο διάλογος στοχεύει να ασπαστούν και οι δύο αντίπαλοι στο τέλος είτε τη θέση Α, είτε τη θέση Β. Δεν αποκλείεται βέβαια ο αγώνας να λείξει «ισόπαλος».

Στο «διάλογο» η πειθώ δεν είναι αποτέλεσμα ψυχολογικών ή υλικών παραγόντων. Εάν για παράδειγμα πω «ο κομμουνισμός θα ευεργετήσει την ανθρωπότητα» και ο αντίπαλος πει «σκάσε ανθέλληνα προδότη, μη σε σκοτώσω!», και τότε από φόβο (ή περιφρόνηση) απαντήσω «συγγνώμη, έκανα λάθος», αυτό δε σημαίνει ότι με έπεισε. Στην περίπτωση του σκακιού, θα ήταν σαν να έκανε μια με το χέρι και γκρέμιζε τα πιόνια. Αυτό όμως δε σημαίνει νίκη. Αντίστοιχα, εάν πείσω τον αντίπαλο ότι αν ασπαστεί τη θέση μου, θα του βρω δουλειά ή γκόμενα (lol), η παραδοχή του θα είναι άνευ αξίας. Στο διάλογο η πειθώ είναι το αποτέλεσμα εφαρμογής αυστηρών κανόνων, και όποιος αποδέχεται αυτούς τους κανόνες, είναι αναγκασμένος να δεχτεί και το αποτέλεσμα.

Πολλοί και διάφοροι είναι αυτοί οι κανόνες του διαλόγου. Ας δούμε όμως τους τρεις βασικότερους, τη «ραχοκοκαλιά»:

1. Η αποσαφήνιση των εννοιών: Ο διάλογος προϋποθέτει ότι και οι δύο ομιλητές «μιλάνε την ίδια γλώσσα». Τι σημαίνει αυτό; Για να μείνουμε στο παραπάνω παράδειγμα, εάν ρωτήσουμε κάποιους ανθρώπους «τι είναι κομμουνισμός», το πιθανότερο είναι να πάρουμε τόσους διαφορετικούς ορισμούς, όσος ήταν και ο αριθμός των ερωτηθέντων. Οι δύο αντίπαλοι λοιπόν, όταν λένε «κομμουνισμός» θα πρέπει να καταλαβαίνουν το ίδιο πράγμα, διαφορετικά η «λογομαχία» καταντά ανούσια. Τις περισσότερες φορές στο διάλογο καταπιανόμαστε με αυτή ακριβώς την αποσαφήνιση των εννοιών. Και τις περισσότερες φορές, βλέπουμε διαλόγους να αποτυγχάνουν, ακριβώς διότι οι διαλεγόμενοι αποδίδουν στις ίδιες λέξεις διαφορετικό νόημα.

Η ασάφεια είναι το αγαπημένο εργαλείο των πολιτικών. Χρησιμοποιούν όρους όπως «έργο πνοής», «κυβέρνηση ευημερίας», «όραμα», «αποφασιστικότητα» κλπ. Και στους αντιπάλους προσάπτουν όρους όπως «διαφθορά», «αναξιοκρατία» κλπ. Χρησιμοποιούν όρους που στην καθημερινή μας ομιλία έχουν θετική ή αρνητική χροιά, και τους διανέμουν αντίστοιχα στους καλούς (εμάς) και τους κακούς (τους άλλους). Ο πολιτικός λόγος (όπως τον έχουμε συνηθίσει) απευθύνεται κυρίως στο συναίσθημα και δευτερευόντως στη λογική. Γι’ αυτό και η γνωστική του αξία είναι ελάχιστη.

2. Σεβασμός στους κανόνες της λογικής: Οι κανόνες αυτοί ελέγχουν με μαθηματικά αυστηρό τρόπο την αξία του επιχειρήματος. Εάν π.χ. εντοπιστεί στο συλλογισμό αντίφαση, το επιχείρημα ακυρώνεται.

Ας πάρουμε ένα παράδειγμα από τον εθνικιστικό κύκλο. Οι υπέρμαχοι του «καθαρού ελληνικού αίματος» θεωρούν ανθελληνική προδοσία την επιμειξία Ελλήνων με μη-Έλληνες. Η θέση αυτή μπορεί να διατυπωθεί στην πρόταση:

Θέση 1: Όποιος ενθαρρύνει την επιμειξία Ελλήνων με μη-Έλληνες, είναι ανθέλληνας προδότης.

Η συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων υποστηρίζει επίσης και μια άλλη θέση:

Θέση 2: Ο Μέγας Αλέξανδρος υπήρξε γνήσιος Έλληνας.

Ας φέρουμε τώρα στο φως μία ακόμη θέση που υποστηρίζεται από όλους τους μελετητές του Αλέξανδρου, αρχαίους (π.χ. Πλούταρχος, Βίος Αλεξάνδρου, 70,3) αλλά και σύγχρονους:

Θέση 3: Ο Μέγας Αλέξανδρος ενθάρρυνε την επιμειξία Ελλήνων με μη-Έλληνες.

Από τις 1 και 3 προκύπτει αναγκαία ότι:

Θέση 4: Ο Μέγας Αλέξανδρος είναι ανθέλληνας προδότης.

Η θέση 4 έρχεται σε αντίφαση με τη θέση 2, εφόσον δεχόμαστε βέβαια ότι: γνήσιος Έλληνας ≠ ανθέλληνας προδότης.


Εάν λοιπόν θέλουμε να ανασκευάσουμε το επιχείρημα ενός αντιπάλου, οφείλουμε να αναδείξουμε αντιφάσεις στις θέσεις του. Αντιφάσεις τις οποίες είτε τις κάνει μόνος του, είτε τις φέρνουμε εμείς στο φως με θέσεις που ο αντίπαλος αποσιωπά (θέση 3 στο παράδειγμά μας).

3. Έλεγχος των προκειμένων: «Προκείμενη» ονομάζεται κάθε πρόταση-παραδοχή, η οποία ζητείται από τους δύο ομιλητές να την εκλάβουν ως αυταπόδεικτη. Οι προκείμενες είναι η αφετηρία κάθε επιχειρηματολογίας, στις οποίες στηρίζονται τα συμπεράσματά μας.

Π.χ.
Προκείμενη 1: Όποιος έχει την ικανότητα να μιλάει, είναι άνθρωπος.
Προκείμενη 2: Αυτός έχει την ικανότητα να μιλάει.
Συμπέρασμα: Αυτός είναι άνθρωπος.

Ο διάλογος (ως επιχειρηματολογία) ζητά από τους αντιπάλους δύο διαφορετικούς ρόλους. Ο ένας υποστηρίζει μία θέση, και ο άλλος την ελέγχει. Η «πολεμική» του διαλόγου έχει συνήθως αντίστροφη πορεία. Ξεκινά με το συμπέρασμα (π.χ. οι Αλβανοί είναι βάρβαροι), και συνεχίζει με τον έλεγχο των προκειμένων. Αυτό που πρέπει να κάνει ο ελεγκτής αυτής της θέσης είναι να φέρει ένα αντιπαράδειγμα που θα διαψεύδει αυτή τη θέση (π.χ. να ένας Αλβανός που δεν είναι βάρβαρος). Εάν δεν μπορεί να το κάνει, ή μπορεί αλλά ο άλλος δεν πείθεται, θα πρέπει να ζητήσει από τον υποστηρικτή της θέσης αυτής, να την τεκμηριώσει, και πρώτ’ απ’ όλα να αποσαφηνίσει την έννοια «βάρβαρος». Έτσι μπορεί να προκύψει ο συλλογισμός:

Προκείμενη 1: Πας μη Έλλην βάρβαρος.
Προκείμενη 2: Οι Αλβανοί δεν είναι Έλληνες.
Συμπέρασμα: Οι Αλβανοί είναι βάρβαροι.

Ο συλλογισμός είναι ολόσωστος. Η προκείμενη 1 όμως είναι ασαφής. Θα πρέπει να εξασφαλίσουμε ότι με τη λέξη «βάρβαρος» εννοούμε το ίδιο πράγμα. Ρωτάει λοιπόν ο ελεγκτής «τι επακριβώς σημαίνει βάρβαρος». Εάν η απάντηση είναι «βάρβαρος = απολίτιστος», η πρώτη προκείμενη θα ισοδυναμεί με «Πας μη Έλλην απολίτιστος». Αρκεί λοιπόν να βρεθεί ένας πολιτισμένος μη-Έλληνας (εύκολο), ή ένας απολίτιστος Έλληνας (πανεύκολο), για να καταρριφθεί ο ισχυρισμός. Ο υποστηρικτής τώρα μπορεί να επικαλεστεί ασάφεια στην έννοια «απολίτιστος», οπότε θα πρέπει να δώσει νέο ορισμό, στον οποίο θα ασκηθεί νέα κριτική, κ.ο.κ. μέχρι το σημείο που είτε ο υποστηρικτής θα αδυνατεί να υποστηρίξει άλλο τη θέση του, οπότε θα οφείλει να την εγκαταλείψει, είτε ο ελεγκτής θα αδυνατεί να τη διαψεύσει, οπότε θα οφείλει να τη δεχτεί.

Θα πρέπει βέβαια να γίνει σαφές ότι μια ήττα στη μάχη δε σημαίνει και ήττα στον πόλεμο. Μπορεί ο «ηττημένος» να έχει πράγματι δίκαιο, απλά να μην ήταν «καλά διαβασμένος», ή να έκανε ένα επιπόλαιο λάθος στο συλλογισμό. Σ’ αυτή την περίπτωση ζητά νέο έλεγχο, ή χρόνο για να επανεξετάσσει τις θέσεις του, στάση απολύτως έντιμη και σεβαστή.

Δυστυχώς αυτή η ιδανική μορφή διαλόγου σπάνια εφαρμόζεται στην πράξη. Όταν ένας απ’ τους δύο τα βρίσκει δύσκολα, συνήθως αλλάζει θέμα, προβάλλει την αδυναμία του στον αντίπαλο (π.χ. «γιατί, εσύ καλλίτερος είσαι;»), κάποτε επιτίθεται λεκτικά (προδότη, συκοφάντη, φασίστα κλπ) ή βρίζει και (ακόμα χειρότερα, ευτυχώς σπάνια) χειροδικεί. Κάπου εκεί μπορούμε να πούμε ότι ο διάλογος (και μαζί του και η λογική) πεθαίνει άδοξα.

Πολλές φορές παρατηρούμε «αδικαιολόγητη» αδιαλλαξία ανάμεσα σε ιδεολογικούς αντιπάλους. Συνήθως οι λόγοι φωλιάζουν εκτός πλαισίου του διαλόγου. Μερικά παραδείγματα:

-Εγωισμός (αποκλείεται να κάνω λάθος).
-Συμφέρον (αν το κόμμα έχει άδικο και το μάθει ο κόσμος, πάει η θεσούλα που μου τάξαν).
-Παρεξήγηση (στις περιπτώσεις που νομίζουμε ότι κατανοήσαμε, χωρίς όμως να κατανοούμε σωστά τις θέσεις του άλλου).
-Νοητική υστέρηση (για να διαφωνεί μαζί μου, είναι εχθρός και υπάνθρωπος).

Και άλλοι πολλοί.



Όλα τα παραπάνω γράφτηκαν για να τονιστεί το αυτονόητο: Όταν οι στοιχειώδεις κανόνες του διαλόγου γίνονται σεβαστοί, δικαίωμα συμμετοχής έχουν ΌΛΟΙ. Κι όταν λέω «όλοι», εννοώ όλοι ανεξαιρέτως. Κάθε διάλογος φυσικά μπορεί να διανθιστεί από χιούμορ, λεπτή ειρωνεία, ανάλαφρα σχόλια. Σε κάθε περίπτωση πάντως, τα όρια του διαλόγου συμπίπτουν με τα όρια της λογικής.

Ο καλλίτερος διδάσκαλος του διαλόγου είναι ο Πλάτων. Ο πρωταγωνιστής των διαλόγων, ο Σωκράτης, μιλάει με λογής λογής τύπους: πολιτικούς, ιερείς, σοφιστές, φιλόδοξους νέους, ποιητές κλπ. Μην ξεχνάμε ότι με μεγάλη προθυμία μιλούσε και με "φασίστες" (π.χ. ο Θρασύμαχος στην Πολιτεία). Μας δείχνει ότι, εφόσον υπάρχει σεβασμός μεταξύ των συνομιλητών, ο διάλογος προχωρά απρόσκοπτα, και, μολονότι πολλές φορές δεν φτάνει σε οριστική λύση, μας κάνει κατά τι σοφότερους. Έτσι, μπορεί να μη μαθαίνουμε τι είναι φιλία, αρετή, ανδρεία, οσιότητα κλπ., μαθαίνουμε όμως τι ΔΕΝ είναι. Έτσι, το «ουδέν οίδα» δεν υποδηλώνει υποκριτική σεμνότητα, αλλά αυστηρό συμπέρασμα που προκύπτει επίπονα μέσα από κάθε διάλογο. Αυτό, όμως, είναι μία άλλη, πολύ μεγάλη ιστορία.


Αντίστοιχα, συμφωνία μεταξύ «αντιπάλων» ίσως να μην υπάρξει ποτέ. Ο καλοπροαίρετος διάλογος όμως είναι σίγουρο ότι θα ωφελήσει και τις δύο πλευρές.

Κλείνω με αναφορά τη συγκεκριμένη διαδικτυακή φάρσα, κι ένα από τα ωραιότερα σχόλια που έχω διαβάσει. Να επισημάνω στους γιαλαντζί «προοδευτικούς» που καταδικάζουν κάθε διάλογο με την αντίθετη πλευρά, ότι το εν λόγω σχόλιο (που μιλάει για τη φάρσα και τη συνεργασία "άσπονδων εχθρών") ανήκει σε έναν ιδεολογικό μας αντίπαλο, έναν "οχτρό":

Με δυσκολία κρατιώμουν στην δουλειά για να μην ξεσπάσω σε γελια! Μέρες το οργανώναμε με την ευκαιρια του update μας...Πραγματικά δεν νομιζω να υπάρχει στα μεταπολιτευτικα (για να μην πω στα...μεταπολεμικα) χρονικά τετοιου ειδους συνεργασία μεταξύ "εχθρών"!Να υποβάλω τα σεβη μου, λοιπόν, στους "αντιπάλους" για την συνεργασία μας, που αν μη τι άλλο δειχνει ότι και χιούμορ υπάρχει και πολλά πεδία επαφης οταν υπαρχει θεληση και μυαλό.Μου θυμιζει την γνωστη ιστορια στον 1ο ΠΠ όπου τα Χριστουγεννα τα αντιπαλλα στρατευματα εκαναν ανακωχή 3 μέρες, γιορτασαν μαζί, επαιξαν μπαλα και μετα συνεχισαν την...δουλεια τους!Με αυτά κλεινω αφήνοντας σας να κανετε αυτο που κανετε (να μας τα χωνετε...) εχοντας την ωραια αναμνηση συνεργασίας μας και ομολογω με λιγη λύπη που καταλήγουμε σε διαφορετικά "χαρακώματα"

(http://www.haloscan.com/comments/junglereport/705955148607269441/)